Dipankar Chakraborty¹, Sumita Dutta²

¹ HoD, Cell Culture facility, GCC biotech (India) Pvt. Ltd., West Bengal

Google scholar id.: https://scholar.google.com/citations?user=Yk_kCkQAAAAJ&hl=en

Email: dipankar390@gmail.com

²UGC-NET-JRF, University of Calcutta, Kolkata, West Bengal

Google scholar id.: https://scholar.google.com/citations?hl=en&user=oDCnmNYAAAAJ

Email: sumitadutta277@gmail.com

जातीलवंगकर्पूरैर्नागवल्लीदलानि च ।।

मनोहराणि गीतानि नृत्यानि विविधानि च ।। 2.2.17.68 ।।

भरतस्य मुनेः शिक्षापंडितै रचितानि च ।।

स्वस्ववंशयशोऽभिज्ञाः शतशः सूतमागधाः ।।2.2.17.69।।

द्विजैराहारयामास तरुं कल्लोललोलितम् ।।

शंखकाहालमुरजढक्कापटहनिःस्वनैः ।। 2.2.18.23 ।।

गीतवादित्रनिनदैर्जयशब्दैः सहस्रशः ।।

सुगंधिपुष्पांजलिभिराकाशात्पतितैर्मुहुः ।। 2.2.18.24।।

ततोऽश्रूयंत निनदा दिव्यदुंदुभिजाः शुभाः ।।

मृदंगवेणुवीणादि तालकाहालनिःस्वनाः ।। 2.2.26.43।।

शाकुनेषु च सूक्तेषु पठ्यमानेषु च द्विजैः ।।

शंखकाहालमुरजभेरीवादित्रवैणवे ।। 2.2.27.82 ।।

चर्चरीझर्झरीवेणुवीणामाधुरिकादयः ।।

शब्दायंते सुमधुरं गोविंदविजयांतरे ।। 2.2.33.44 ।।

बंदिमागधसूतानां स्तुतिभिर्मंगलस्वनैः ।।

शंखकाहालमुरजवादनैर्नृत्यगीतकैः ।। 2.2.39.40 ।।

जयशब्दैस्तथा स्तोत्रैर्नयंत्तं नृत्यमण्डपम् ।।

सुगन्धतैलेनाभ्यज्य स्नापयेत्पुरुषोत्तमम् ।। 2.2.39.41 ।।

तद्विष्णोरिति मन्त्रेण ब्रह्मादीनपि पूजयेत् ।।

वेणुवीणादिकैर्गीतैः पुराणपठनेन च ।। 2.2.39.67 ।।

ततः किलकिलाशब्दैः सिंहनादैः सुघर्घरैः ।।

भेरीतालमृदंगैश्च पृथिवी समकंपत ।। 2.4.19.16 ।।

ततो जगुश्च ननृतुर्गंधर्वाप्सरसां गणाः ।।

तालवेणुमृदंगाद्यान्वादयंति स्म चाऽपरे ।। 2.4.20.18 ।।

तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यं रुद्रो नादविमोहितः ।।

पतितान्यपि शस्त्राणि करेभ्यो न विवेद सः ।। 2.4.20.19।।

इत्युक्त्वा शंखभेर्यादि प्रातःकाले तु वादयेत् ।।

वीणावेणुमृदंगादि नृत्यगीतादि कारयेत् ।।2.4.33.30।।

प्रीतो भवामि सततं घंटानादेन पुत्रक ।।

भेरीशंखनिनादेन घंटानादान्वितेन च ।। 2.5.6.7 ।।

मृदंगशंखेन युतं प्रणवेन समन्वितम् ।।

अर्चनं मम देवेश सततं मोक्षदं नृणाम् ।। 2.5.6.8 ।।

अन्वितो वृषभारूढः प्रमथानां गणैर्वृतः ।।

भेरीशंखमृदंगाद्यैः काहलीपटहादिकैः ।। ।। 2.7.9.50 ।।

मतंगस्य मुनेः पुत्रौ दंतिलः कोहलोऽपरः ।।

शापदोषेण तौ जातौ नाम्ना दंतिलकोहलौ ।। 2.7.17.48 ।।

गीताद्याश्च कला विद्या नृपाणां च प्रियावहाः ।।

हीनाश्च पूज्यतां यांति नोत्तमाश्च कलौ युगे ।। 2.7.22.40 ।।

अप्सरोभिश्च गन्धर्वैः सतालं मधुरस्वरम् ।।

उपगीयमानविजयमधिरूढं गजाधिपम् ।। 2.9.8.18 ।।

रम्भामधुरसंगीतश्रवणानन्दनिर्वृतम् ।।

तन्मुखाब्जस्थिरदृशं छत्रचामरशोभितम् ।। 2.9.8.19 ।।

आसीदथ धनुः शार्ङ्गं सर्वशस्त्राधिदैवतम् ।।

वाद्याधिदैवतं शंखः पाञ्चजन्यस्ततोऽभवत् ।। 2.9.12.14 ।।

कांस्यतालमृदङ्गांश्च पणवानकगोमुखान् ।।

वादयामासुरम्भोदा दिवि दुंदुभयोऽनदन् ।। 2.9.14.23 ।।

विमलोत्कर्षिणीति द्वे गौराङ्ग्यौ पूर्वतो न्यसेत् ।।

वादयन्त्यौ शुभां वीणां हरिद्वस्त्रे स्वलंकृते ।। 2.9.27.7 ।।

ज्ञानाक्रिये न्यसेद्याम्ये पीतवस्त्रेऽरुणद्युती ।।

एका तालं वादयन्ती मृदङ्गमपरा तथा ।। 2.9.27.8 ।।

योगाप्रद्ध्यौ न्यसेत्पश्चाच्छ्यामे अरुणवाससौ ।।

सहेव मुरली चोभे वादयन्त्यौ पृथक्पृथक् ।। 2.9.27.9 ।।

सत्येशाने हेमवर्णे उत्तरस्यां ततो न्यसेत् ।।

श्यामांशुके वादयन्त्यावुभे ते परिवादिनीम् ।। 2.9.27.10 ।।

Bramha Khanda:

विष्वक्सेनसुनंदादिकिंकरैः परिवारितः ।।

वीणावेणुमृदंगादिवादकैर्नारदादिभिः ।। 3.1.3.23 ।।

गणैः किंपुरुषाणां च वसुभिश्चाष्टभिर्वृतः ।।

उर्वशीप्रमुखानां च स्वर्वेश्यानां मनोरमम् ।। 3.1.5.11 ।।

नृत्यं वादित्रसहितं वीक्ष्यमाणो मुहुर्मुहुः ।।

गोष्ठीं चक्रे सभामध्ये सत्यलोके कदाचन ।। 3.1.5.12 ।।

मेघगर्जितगम्भीरो जनानां नंदयन्मुहुः ।।

वीणावेणुमृदंगानां ध्वनिस्तत्र व्यसर्पत ।। 3.1.5.13 ।।

अहं विद्या धरी पूर्वं सुकर्णी नाम नामतः ।।

शापात्सर्पत्वमाप्तास्मि शापांतो गर्भ एष मे ।। 3.1.5.135 ।।

ततोऽमुं प्रतिगृह्णीष्व पुत्रमप्रतिमौजसम् ।।

तांबूलीं स्रजमम्लानां वीणां घोषवतीमपि ।। 3.1.5.136 ।।

विमानशतसं भोगैश्चिरं शिवपुरे वसेत् ।।

भेरीमृदंगपटह निःसाणमुरजादिकम् ।। 3.1.43.115 ।।

वंशकांस्यादिवादित्रं तथा वाद्यांतराणि च ।।

प्रयच्छन्रामनाथाय महादे वाय सादरम् ।। 3.1.43.116 ।।

स विमानैर्महाभोगैर्वाद्यघोषसमन्वितैः ।।

अनेकयुगपर्यंतं शिवलोके महीयते ।। 3.1.43.117 ।।

असितो देवलश्चैव जैगीषव्यश्च तत्त्ववित्॥

आयुर्वेदस्तथाष्टांगो गान्धर्वश्चैव तत्र हि ॥ 3.2.1.29 ॥

वीणां गृहीत्वा महतीं कक्षासक्तां सखीमिव ॥

कृष्णाजिनोत्तरासंगो हेमयज्ञोपवीतवान्॥ 3.2.1.80॥

दण्डी कमंडलुकरः साक्षाद्वह्निरिवापरः ॥

भेत्ता  जगति गुह्यानां विग्रहाणां गुहोपमः ॥ 3.2.1.81 ॥

महर्षिगणसंसिद्धो विद्वान्गांधर्ववेदवित्॥

वैरकेलिकलो विप्रो ब्राह्मः कलिरिवापरः ॥3.2.1.82॥

प्रगृह्य वीणां संशुद्धां करे सर्वांगसुन्दरी ।।

नर्तनं त्रिविधं तत्र चक्रे लोकमनोरमम् ।। 3.2.3.75 ।।

तारस्वरेण मधुरैर्वंशनादेन मिश्रितम् ।। 3.2.3.76 ।।

मूर्च्छनातालसंयुक्तं तंत्रीलयसमन्वितम् ।।

क्षणेन सहसा देवो धर्मराजो जितात्मवान् ।।

विमनाः स तदा जातो धर्मराजो नृपात्मजः ।। 3.2.3.77 ।।

वाग्देवी धृतवल्लकी शतमखो वेणुं दधत्पद्मजस्तालोन्निद्रकरो रमा भगवती गेयप्रयोगान्विता ।।

विष्णुः सांद्रमृदंगवादनपटुर्देवाः समंतात्स्थिताः सेवंते तमनु प्रदोषसमये देवं मृडानीपतिम् ।। 3.3.6.77 ।।

बलाद्गृहीत्वा तं पाशैर्बद्ध्वा वै संनिवेश्य च ।।

तुंबुरुर्वल्लकीहस्तो जगौ गौरीपतेः कथाम् ।। 3.3.22.127 ।।

Kashi Khanda:

महापूजार्थमाल्यादि गुंफनार्थैस्त्रिकालतः ।।

शंखभेरीमृदंगादिवाद्यनादैः शिवालये ।।4.1.3.22 ।।

घंटागुडुककुंभादि स्नानोपस्करभाजनैः ।।

श्वेतै र्मार्जनवस्त्रैश्च सुगंधैर्यक्षकर्दमैः ।। 4.1.3.23 ।।

गांधर्वस्त्वेषलोकोऽमी गंधर्वाश्च शुभव्रताः।।

आयुर्वेदं विचार्यापि नाट्यवेदे कृतश्रमः ।।  

अर्थशास्त्राण्यनेकानि प्राप्याश्वगजचेष्टितम् ।। 4.1.7.4 ।।

देवानां गायनाद्येते चारणाः स्तुतिपाठकाः ।। 4.1.8.21 ।।

गीतज्ञा अतिगीतेन तोषयंति नराधिपान् ।।

स्तुवंति च धनाढ्यांश्च धनलोभेन मोहिता. ।। 4.1.8.22 ।। 

राज्ञां प्रसादलब्धानि सुवासांसि धनान्यपि।।

द्रव्याण्यपि सुगंधीनि कर्पूरादीन्यनेकशः ।। 4.1.8.23 ।।

ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छंति गीतं गायंत्यहर्निशम् ।।

श्रुतावेव मनस्तेषां नाट्यशास्त्रकृतश्रमाः ।। 4.1.8.24 ।।

तेन पुण्येन गांधर्वो लोकस्त्वेषां विशिष्यते ।।

ब्राह्मणास्तोषिता यद्वै गीतविद्यार्जितैर्धनैः ।। 4.1.8.25 ।।

गीतविद्याप्रभावेन देवर्षिर्नारदो महान् ।।

मान्यो वैष्णवलोके वै श्रीशंभोश्चातिवल्लभः ।। 4.1.8.26 ।।

तुंबुरुर्ना रदश्चोभौ देवानामतिदुर्लभौ ।।

नादरूपी शिवः साक्षान्नादतत्त्वविदौ हि तौ ।। 4.1.8.27 ।।

यदि गीतं क्वचिद्गीतं श्रीमद्धरिहरांतिके ।।

मोक्षस्तु तत्फलं प्राहुः सा न्निध्यमथवा तयोः ।। 4.1.8.28 ।।

गीतज्ञो यदि गीतेन नाप्नोति परमं पदम् ।।

रुद्रस्यानुचरो भूत्वा तेनैव सह मोदते ।। 4.1.8.29 ।।

वीणामृदंगाब्जभेरी मरु डिंडिमझर्झरैः ।।

आनकैः कांस्यतालाद्यै र्वाद्यैर्ललितगायनैः ।।4.1.23.49।।

ब्रह्मघोषमहारावैरापूरितनभोंगणे ।।

शुभे तिथौ शुभे लग्ने ताराचंद्रबलान्विते ।।4.1.23.50 ।।

29.259

ग्रहपीडाहरा गुंद्रा गरघ्नी गानवत्सला ।।

घर्महंत्री घृतवती घृततुष्टिप्रदायिनी ।। 54 ।।

झल्लरी वाद्यकुशला झलज्झालजलावृता ।।

झिंटीशवंद्या झांकारकारिणी झर्झरावती ।। 68 ।।

त्रैलोक्यसुंदरी तुर्या तुर्यातीतपदप्रदा ।।

त्रैलोक्यलक्ष्मीस्त्रिपदी तथ्यातिमिरचंद्रिका ।। 76 ।।

विपंचीवाद्यकुशला वेणुश्रुतिविचक्षणा ।।

वर्चस्करी बलकरी वलोन्मूलितकल्मषा ।। 24 ।।

इति श्रुत्वा वचः पत्न्याः पूर्णभद्रः स यक्षराट् ।।

आराध्य श्रीमहादेवं गीतज्ञो गीतविद्यया ।। 4.1.32.43 ।।

प्रणवं पुरतः कृत्वा षड्जादिस्वरभेदतः ।।  

गीतं विधाय सानंदं सनृत्यं हस्तकान्वितम् ।। 4.2.54.10 ।।

निनादो दिव्यवाद्यानां रोदसी पर्यपूरयत् ।।

गीतमंगलगीर्भिश्च चारणैरनुवर्धितः ।। 4.1.69.97 ।।

नमो नादात्मने तुभ्यं नमो बिंदुकलात्मने ।।

अलिंगलिंगरूपाय सर्वरूपस्वरूपिणे ।। 4.1.73.103 ।।

ओष्ठ्योरस्यस्वरूपाय नम ऊष्मस्वरूपिणे ।।

अंतस्थाय नमस्तुभ्यं पंचमाय पिनाकिने ।। 4.1.73.113 ।।

निषादाय नमस्तुभ्यं निषादपतये नमः ।।

वीणावेणुमृदंगादि वाद्यरूपाय ते नमः ।। 4.1.73.114 ।।

नमस्ताराय मंद्राय घोरायाघोरमूर्तये ।।

नमस्तानस्वरूपाय मूर्च्छनां पतये नमः ।। 4.1.73.115 ।।

स्थायिसंचारिभेदेन नमो भावस्वरूपिणे ।।

तालप्रियाय तालाय लास्यतांडवजन्मने ।। 4.1.73.116 ।।

तौर्यत्रिकस्वरूपाय तौर्यत्रिकमहाप्रिय ।।

तौर्यत्रिककृतांभक्त्या निर्वाणश्रीप्रदायक ।।4.1.73.117।।

परं गृध्रमुखी जाता निर्माल्याक्षतभक्षणात् ।। 4.1.74.69 ।।

सम्यग्गीतरहस्यज्ञा नितरां मधुरस्वरा ।।

सप्तस्वरास्त्रयो ग्रामा मूर्च्छनास्त्वैकविंशतिः ।।4.1.74.70 ।।

ताना एकोनपंचाश ताला एकोत्तरंशतम् ।।

रागाः षडेव तेषां तु पंचपंचापि चांगनाः।।4.1.74.71 ।।

षड्विंशद्रागरागिण्य इति रागि मुदावहाः ।।

देशकाल विभेदेन पंचषष्टिस्तथा पराः ।। 4.1.74.72 ।।

यावंत एव तालाः स्यु रागास्तावंत एव हि ।।

इति गीतोपनिषदा प्रत्यहं सा शुभव्रता ।। 4.1.74.73 ।।

चतुर्विधानि वाद्यानि शंभुप्रीतिकराण्यलम् ।।

तयोः कर्णगुहां प्राप्य प्रतिशब्दं प्रतन्वते ।।4.2.76.9 ।।

तिस्रोपि गीतं गायंति लसद्गांधारसुंदरम् ।।

रासमंडलभेदेन लास्यं तिस्रोपि कुर्वते ।। 4.2.76.94 ।।

वीणावेणुमृदंगांश्च लयतालविचक्षणाः ।।

वादयंति मुदा युक्तास्तिस्रोपीश्वरसन्निधौ ।।4.2.76.95।।

अपूपुजत्ततो मां सा भक्त्या परमया मुदा ।।

गीतेन सरहस्येन कलकंठीकलेन हि ।। 4.2.80.13 ।।

तद्गानेनातिसंतुष्टो मृदुना मधुरेण च ।।

सुतालेन सुरंगेण धातुमात्राकलावता ।। 4.2.80.14 ।।

तत्र दिव्यांगना काचिद्दिव्यपर्यंक संस्थिता ।।

वीणामादाय गायंती गाथां गास्यति सुस्वरम् ।। 4.2.80.62 ।।

कंबलाश्वतरं तीर्थं तत्र सर्वविषापहम् ।।

तत्र स्नातो भवेन्मर्त्यो गीतविद्याविशारदः ।। 4.2.84.82 ।।

यतश्च कर्ता त्वमसि महतो भारतस्य वै ।।

धर्मार्थकाममोक्षाणां विनिश्चयकृतो ध्रुवम् ।।4.2.95.22 ।।

विराजमानसत्कंठस्तुलसीवरदामभिः ।।

स्वयं तालधरो जातः स्वयं जातः सुनर्तकः ।।4.2.95.42।।

वेणुवादनतत्त्वज्ञः स्वयं श्रुतिधरोभवत् ।।

नृत्यं परिसमाप्येत्थं व्यासः सत्यवतीसुतः ।।4.2.95.43।।

तदुत्तरे मतंगेशो गानविद्याप्रबोधकः ।।

मतंगेशस्य वायव्ये नानालिंगानि सर्वतः ।।4.2.97.160।।

मुनिभिः स्थापितानीह सर्वसिद्धिप्रदानि च ।।

ब्रह्मरातेश्वरं लिंगं मतंगेशाच्च दक्षिणे ।।4.2.97.61।।

Avanti Khanda:

लतागृहरतिस्थानं सिद्धविद्याधराश्रयम् ।।

प्रवीणकिन्नरव्रातमधुरध्वनिनादितम् ।।5.1.16.16 ।।

भंभाभेरीर्वादयद्भिर्वीणापणववेणुकान् ।।

मृदंगविमलाढक्काकाहलानकदुंदुभीन् ।। 5.1.6.41 ।।

हुडंकाशृंगिकाद्यानि नानावाद्यानि वादकैः ।।

एवं नानाविधै रौद्रैर्भीमैर्भीमपराक्रमैः ।।5.1.6.42।।

ततो वादित्रनिर्घोषैस्तुमुलानकगोमुखैः ।।

नानाडमरुकैश्चैव चित्रगुप्तैश्च गच्छति ।। 5.1.27.61 ।।

देवा विद्याधराः सिद्धा दृष्ट्वा यांतं महाबलम् ।।

कृतांतस्य रणेऽक्षोभ्यं कामपालं जगत्पतिम् ।। 5.1.27.62 ।।

विरूपो रूपवान्रागी नृत्यगीतविशारदः ।।

हाहा हूहूश्चित्ररथो देवर्षिर्नारदः सखा ।। 5.1.63.100 ।।

प्राकृतः संस्कृतो योगी गीतग्रंथप्रहेलिकः ।। 5.1.63.27 ।।

सगुणो विगुणश्छंदो निःसंगो विगुणो गुणी ।।

वेणुवादी च नादी च नृत्यगीतविशारदः ।।

गोपीमोहकरो गानी रासको रजनीचरः ।। 5.1.63.79 ।।

घंटोनाम गणश्रेष्ठो बभूव मम वल्लभः ।। 

चाक्षुषस्य मनोः  काले कौतुकार्थं यदृच्छया ।।

प्रस्थितो ब्रह्मसदनं द्रष्टुं ब्रह्माणमव्ययम् ।।5.2.57.2।।

अथायान्तं समालोक्य गन्धर्वं गीतकोविदम्।।

चित्रसेनं गणश्रेष्ठः पप्रच्छ कुशलं मुदा ।।5.2.57.3।।

मया तत्रैव गन्तव्यं सदने परमेष्ठिनः।

गीतैराराधयिष्यामि ब्रह्माणं जगतां पतिम्।।5.2.57.4।।

सप्त स्वरास्त्रयो ग्रामा मूर्च्छनाश्चैकविंशतिः  ।

ताना एकोनपञ्चाशत्प्रसादान्मे तव ध्रुवम्  ॥ 5.2.78.12 ॥

मम प्रियंकरं दिव्यं नृत्यगीतं भविष्यति  ।

कलिं च पश्यसे नित्यं देवदानवकिन्नरैः  ॥ 5.2.78.13 ॥

नर्मदादक्षिणे कूले तीर्थं कलकलेश्वरम् ।

विख्यातं सर्वलोकेषु स्वयं देवेन निर्मितम् ॥ 5.2.154.1 ॥

अन्धकं समरे हत्वा देवदेवो महेश्वरः।

सहितो देवगन्धर्वैः किन्नरैश्च महोरगैः॥ 5.2.154.2 ॥

शङ्खतूर्यनिनादैश्च मृदङ्गपणवादिभिः।

वीणावेणुरवैश्चान्यैः स्तुतिभिः पुष्कलादिभिः  ॥ 5.2.154.3 ॥

गायन्ति सामानि यजूंषि चान्ये छन्दांसि चान्ये ऋचमुद्गिरन्ति  ।

स्तोत्रैरनेकैरपरे गृणन्ति महेश्वरं तत्र महानुभावाः ॥ 5.2.154.4 ॥

या सा दोर्दण्डचण्डैर्डमरुरणरणाटोपटंकारघण्टैः कल्पान्तोत्पातवाताहतपटुपटहैर्वल्गते भूतमाता  ।

क्षुत्क्षामा शुष्ककुक्षिः खवरतरनरवरैः क्षोदति प्रेतमांसं मुञ्चन्ती चाट्टहासं घुरघुरितरवा पातु वश्चर्ममुण्डा  ॥5.3.186.17॥

या सा निम्नोदराभा विकृतभवभयत्रासिनी शूलहस्ता चामुण्डा मुण्डघाता रणरणितरणझल्लरीनादरम्या  ।

त्रैलोक्यं त्रासयन्ति ककहकहकहैर्घोररावैरनेकैर्नृत्यन्ती मातृमध्ये पितृवननिलया पातु वश्चर्ममुण्डा  ॥5.3.186.18॥

Nagara Khanda:

स च गीतं स्वयं चक्रे तालमादाय पाणिना ॥

मूर्छातालकृतं रम्यं सप्तस्वरविराजितम् ॥6.1.104.56 ॥

तानयुक्त्या समोपेतं ग्रामै रागैः स्वलंकृतम् ॥

एवं कृत्वा स शुश्रूषा तस्य देवस्य भक्तितः ॥ 6.1.104.57 ॥

यावत्संप्रस्थितो भूयो लंकां प्रति विभीषणः ॥

तावद्दूतोऽग्रतः स्थित्वा कुशवाक्यमुवाच ह ॥ 6.1.104.58 ॥

साऽपि तत्र महद्गीतं तानैः सर्वैरलंकृतम्॥

मूर्च्छनाभिः समोपेतं सप्तस्वरविराजितम् ॥ 6.1.117.8 ॥

यतिभिश्च तथा ग्रामैर्वर्णग्रामैः पृथ ग्विधैः॥

ततं च विततं चैव घनं सुषिरमेव च ॥ 6.1.117.9 ॥

तालकालक्रियामानवर्धमानादिकं च यत् ॥

अविदग्धापि सा तेषां गीतांगानां द्विजांगना ॥

केवलं कंठसंशुद्ध्या ताभ्यां तोषं समादधे ॥6.1.117.10॥

॥ औदुम्बर्युवाच ॥ ॥

नारदः पर्वतश्चैव गन्धर्वौ विदितौ जनैः ॥

पर्वतस्य सुता चास्मि शप्ताहं नारदेन हि ॥6.1.188.15 ॥

विपंचीं वादयन्स्वैरं दृष्टः स मुनिसत्तमः ॥

अजानंत्या च तानानां विशेषं मूर्च्छनोद्भवम् ॥

मया स हसितोऽतीव तानभंगतया गतः ॥6.1.188.16 ॥

ततः स कुपितो मह्यं ददौ शापं द्विजोत्तमः ॥

मिथ्यापहसितो यस्मादहं शापमतोऽर्हसि ॥6.1.188.17 ॥

गौर्या स्तद्वचनं श्रुत्वा सावित्री हर्षवर्जिता ॥

मखमण्डपमुद्दिश्य प्रस्खलन्ती पदेपदे ॥ 6.1.192.23 ॥

प्रजगाम द्विजश्रेष्ठाः शून्येन मनसा तदा ॥

प्रतिभाति तदा गीतं तस्या मधुरमप्यहो ॥ 6.1.192.24 ॥

कर्णशूलं यथाऽऽयातमसकृद्द्विजसत्तमाः ॥

वन्ध्यवाद्यं यथा वाद्यं मृदंगानकपूर्वकम् ॥ 6.1.192.25 ॥

प्रेतसंदर्शनं यद्वन्मर्त्यं तत्सा महासती ॥

वीक्षितुं न च शक्रोति गच्छमाना तदा मखे ॥ 6.1.192.26 ॥

ततो वाद्यसहस्रेषु वादित्रेषु समंततः ॥

सर्वैर्जयेति चैवोक्ता भगवा न्व्रतमादिशत्॥ 6.1.254.21 ॥

श्रीरागप्रमुखा रागास्तस्य पुत्रा महौजसः ॥

अमूर्त्ताश्चैव ते पुत्रा हरदेव समुद्भवाः ॥ 6.1.254.27 ॥

एकैकस्य च षड्भार्याः सर्वासां च पितामहः ॥

ताभिः सहैव ते रागा लीलावपुर्धरास्तथा ॥ 6.1.254.28 ॥

प्रादुर्बभूवुः सहसा चिंतितास्तेन शंभुना ॥

तेषां नामानि ते वच्मि शृणुष्व त्वं महाधन ॥ 6.1.254.29 ॥

श्रीरागः प्रथमः पुत्र ईश्वरस्य विमोहनः ॥

आसां चक्रे भ्रुवोर्मध्ये परब्रह्म प्रदायकः ॥ 6.1.254.30 ॥

तन्मध्यश्चैव माहेशात्समुद्भूतो गणोत्तमः ॥

द्वितीयोऽथ वसन्तोऽभूत्कटिदेशान्महायशाः ॥ 6.1.254.31 ॥

महदंकश्च भूतानां चक्राच्चैव विशुद्धितः ॥

पंचमस्तु तृतीयोऽभूत्सुतो विश्वविभूषणः ॥ 6.1.254.32 ॥

महेश्वरहृदो जातं चक्रं चैवमनाहतम् ॥

नासादेशात्समुद्भूतो भैरवो भैरवः स्वयम्॥ ॥ 6.1.254.33 ॥

मणिपूरकनामेदं चक्रं तद्धि विमुक्तिदम् ॥

पंचाशच्च तथा वर्णा अंका नाम महेश्वरात् ॥ 6.1.254.34 ॥

राशयो द्वादश तथा नक्षत्राणि तथैव च ॥

स्वाधिष्ठानसमुद्भूता जगद्बीजसमन्विताः ॥ 6.1.254.35 ॥

क्षणेन वृद्धिमायांति ततो रेतः प्रवर्तते ॥

रेतसस्तु जगत्सृष्टं तदीशजननेंद्रियम् ॥ 6.1.254.36 ॥

आधाराच्च महान्षष्ठो नटो नारायणोऽभवत् ॥

महेशवल्लभः पुत्रो नीलो विष्णुपराक्रमः ॥ 6.1.254.37 ॥

एते मूर्तिधरा रागा जाता भार्यासहायिनः ॥

भार्यास्तेषां समुद्भूताः शिरोभागात्पिनाकिनः ॥ 6.1.254.38 ॥

षट्त्रिंशत्परिमाणेन ततस्तास्त्वं निशामय ॥

गौरी कोलाहली धीरा द्राविडी माल कौशिकी ॥ 6.1.254.39 ॥

षष्ठी स्याद्देवगांधारी श्रीरागत्य प्रिया इमाः ॥

आन्दोला कौशिकी चैव तथा चरममंजरी ॥ 6.1.254.40 ॥

गंडगिरी देवशाखा राम गिरी वसन्तगा ॥

त्रिगुणा स्तम्भतीर्था च अहिरी कुंकुमा तथा ॥ 6.1.254.41 ॥

वैराटी सामवेरी च षड्भार्याः पंचमे मताः॥

भैरवी गुर्जरी चैव भाषा वेलागुली तथा ॥ 6.1.254.42 ॥

कर्णाटकी रक्तहंसा षड्भार्या भैरवानुगाः ॥

बंगाली मधुरा चैव कामोदा चाक्षिनारिका ॥ 6.1.254.43 ॥

 देवगिरी च देवाली मेघ रागानुगा इमा ॥

त्रोटकी मीडकी चैव नरादुम्बी तथैव च ॥ 6.1.254.44 ॥

मल्हारी सिन्धुमल्हारी नटनारायणानुगाः ॥

एता हि गिरिशं नत्वा महेशं च महेश्वरीम् ॥ 6.1.254.45 ॥

स्वमूर्त्तिवाहनोपेताः स्वभर्तृसहिताः स्थिताः ॥

ब्रह्मा मृदंगवाद्येन तोषयामास शंकरम् ॥ 6.1.254.46 ॥

चतुरक्षरवाद्येन सुवाद्यं चाकरोत्पुनः ॥

तालक्रियां महेशाय दर्शयामास केशवः ॥ 6.1.254.47 ॥

वायवस्तत्र वाद्यं च चक्रुः सुस्वरमोजसा ॥

महेन्द्रो वंशवाद्यं च सुगिरं सुस्वरं बहुः ॥ 6.1.254.48 ॥

वह्निः शूर्परवं चक्रे पणवं च तथाश्विनौ ॥

उपांगवादनं चक्रे सोमः सूर्यः समंततः ॥ 6.1.254.49 ॥

घंटानां वादनं चक्रुर्गणाः शतसहस्रशः ॥

मुनीश्वरास्तथा देव्यः पार्वतीसहितास्तथा ॥ 6.1.254.50 ॥

स्वर्णभद्रासनेष्वेते ह्युपविष्टा व्यलोकयन् ॥

शृंगाणां वादनं चक्रुर्वसवः समहोरगाः ॥ 6.1.254.51 ॥

भेरीध्वनिं तथा साध्या वाद्यान्यन्ये सुरोत्तमाः ॥

झर्झरीगोमुखादीनि साध्याश्चक्रुर्महोत्सवे ॥ 6.1.254.52 ॥

तन्त्रीलयसमायुक्ता गंधर्वा मधुर स्वराः ॥

सुवर्णशृंगनादं च चक्रुः सिद्धाः समंततः ॥ 6.1.254.53 ॥

ततस्तु भगवानासीन्महानटवपुर्धरः ॥

मुकुटाः पंचशीर्षे तु पन्नगैरुपशोभिताः ॥ 6.1.254.54 ॥

जटा विमुच्य सकला भस्मोद्धूलितविग्रहः ॥

बाहुभिर्दशभिर्युक्तो हारकेयूरसंयुतः ॥ 6.1.254.55 ॥

त्रैलोक्यव्यापकं रूपं सूर्यकोटिसमप्रभम् ॥

कृत्वा ननर्त्त भगवान्भासुरं स महानगे ॥ 6.1.254.56 ॥

ततं वीणादिकं वाद्यं कांस्यतालादिकं घनम् ॥

वंशादिकं तु वादित्रं तोमरादिकनामकम् ॥ 6.1.254.57॥

चतुर्विधं ततो वाद्यं तुमुलं समजायत ॥

तालानां पटहादीनां हस्तकानां तथैव च ॥ 6.1.254.58 ॥

मानानां चैव तानानां प्रत्यक्षं रूपमाबभौ ॥

सुकंठं सुस्वरं मुक्तं सुगम्भीरं महास्वनम्॥ 6.1.254.59 ॥

विश्वावसुर्नारदश्च तुंबुरुश्चैव गायकाः ॥

जगुर्गंधर्वपतयोऽप्सरसो मधुरस्वराः ॥ 6.1.254.60 ॥

ग्रामत्रयसमोपेतं स्वरसप्तकसंयुतम् ॥

दिव्यं शुद्धं च सांकल्पं तत्र गेयमवर्त्तत ॥ 6.1.254.61 ॥

पर्वतोऽपि महानादं हरपादतलाहतः ॥

भ्रमिभिर्भ्रमयंस्तत्र महीं सपुरकाननाम्॥ 6.1.254.62 ॥

हस्तकांश्चतुराशीतिं स ससर्ज सदाशिवः॥

ललाटफलकस्वेदात्सूतमागधबंदिनः ॥6.1.254.63॥

महेशहृदयाज्जाता गंधर्वा विश्वगायकाः ॥

ते मूर्त्ता देवदेवस्य सुरंगालयसंयुताः ॥ 6.1.254.64 ॥

प्रेक्षकाणामृषीणां च चक्रुराश्चर्यमोजसा ॥

किन्नराः पुष्पवर्षाणि ससृजुः स्वैर्गुणैरिह ॥ 6.1.254.65 ॥

एवं चतुर्षुमासेषु यदा नृत्यमजायत ॥

अतिक्रांता शरज्जाता निर्मलाकाशशोभिता ॥ 6.1.254.66 ॥

पद्मखंडसमाच्छन्नसरोवरमुखांबुजा ॥

फलवृक्षौषधीभिश्च किंचित्पांडुमुखच्छविः ॥ 6.1.254.67 ॥

ऊर्जशुक्लचतुर्दश्यां प्रसन्ना गिरिजा तदा ॥

समाप्तव्रतचर्यः स ईश्वरोऽपि तदा बभौ ॥ 6.1.254.68 ॥

सा चोवाच तदा शंभुं विकचस्वरलोचना ॥

विप्रशापपातितं च यदा लिंगं भविष्यति ॥ 6.1.254.69 ॥

नर्मदाजलसंभूतं विश्वपूज्यं भविष्यति ॥

एवमुक्त्वा ततस्तुष्टा हरस्तोत्रं चकार ह ॥ 6.1.254.70 ॥

Pravasha Khanda:

हाहाहूहश्च गन्धर्वो नारदस्तुंबरुस्तथा ॥

उपगातुं समारब्धा गांधर्वकुशला रविम्॥ 7.1.11.181 ॥

षड्जमध्यमगांधारग्रामत्रयविशारदाः ॥

मूर्छनाभिश्च तानैश्च सुप्रयोगैः सुखप्रदम्॥ 7.1.11.182 ॥

सप्तस्वरविनिर्वृत्तं यतित्रयविभूषितम्॥

सप्तधातुसमायुक्तं षड्जाति त्रिगुणाश्रयम् ॥ 7.1.11.183 ॥

चतुर्गीतसमायुक्तं चतुवर्णसमुत्थितम् ॥

चतुर्वर्णप्रतीकारं सप्तालंकारभूषितम्॥ 7.1.11.184 ॥

त्रिस्थानशुद्धं त्रिलयं सम्यक्कालव्यवस्थितम्॥

चित्ते चित्ते च नृत्ये च रसेषु लयसंयुतम् ॥ 7.1.11.185 ॥

चतुर्विंशद्गुणैर्युक्तं जगुर्गीतं च गायनाः ॥

विश्वार्ची च  घृताची च उर्वश्यथ तिलोत्तमा ॥ 7.1.11.186 ॥

मेनका सहजन्या च रंभा चाप्सरसां वरा ॥

चतुर्विधपदं तालं त्रिप्रकारं लयत्रयम् ॥ 7.1.11.187 ॥

यतित्रयं तथाऽऽतोद्यं नाट्यं चैव चतुर्विधम् ॥

ननृतुर्जगतामीशे लिख्यमाने विभावसौ ॥ 7.1.11.188 ॥

भावान्भावविशारद्यः कुर्वन्त्यो विधिवद्बहून् ॥

देवदुन्दुभयः शंखाः शतशोऽथ सहस्रशः ॥ 7.1.11.189 ॥

अनाहता महादेवि नेदिरे घननिस्वनाः ॥

गायद्भिश्चैव गंधर्वैर्नृत्यद्भिश्चाप्सरोगणैः ॥ 7.1.11.190 ॥

अवाद्यंत ततस्तत्र वेणुवीणादिझर्झराः ॥

पणवाः पुष्कराश्चैव मृदंगपटहानकाः ॥ 7.1.11.191 ॥

तूर्यवादित्रघोषैश्च सर्वं कोलाहलीकृतम् ॥

ततः कृतांजलिपुटा भक्तिनम्रात्ममूर्त्तयः ॥ 7.1.11.192 ॥

तमुष्टवाम इति ऋक्प्रथमा परिकीर्तिता ॥

एतोन्विन्द्रं स्तवामेति द्वितीया परिकीर्तिता ॥ 7.1.17.137 ॥

इंद्र शुद्धो न आगहि तृतीया परिकीर्तिता ॥

इन्द्रं शुद्धो हि नो रयिं चतुर्थी परिकीर्तिता ॥ 7.1.17.138 ॥

अस्य वामस्येति शुभे पञ्चमी परिकीर्तिता ॥

त्रिभिष्ट्वं देव इति वै षष्ठी च परिकीर्तिता ॥ 7.1.17.139 ॥

दश सामानि वै यानि प्रवराणि मनीषिभिः ॥

गीतानि सामगैर्नित्यं सप्तमीं तैस्तु कारयेत् ॥ 7.1.17.140 ॥

तानि ते कथयाम्यद्य दश सामानि सुन्दरि॥

हुंकारः प्रणवोद्गीथः प्रस्तावश्च चतुष्टयम् ॥ 7.1.17.141 ॥

पञ्चमं प्रहरो यत्र षष्ठमारण्यकं तथा ॥

निधनं सप्तमं साम्नां सप्तसिद्धिमिति स्मृतम् ॥ 7.1.17.142 ॥

पञ्चविध्यमिति प्रोक्तं ह्रींकारप्रणवेन तु ॥

अष्टमं च तथा साध्यं नवमं वामदेवकम् ॥ 7.1.17.143 ॥

ज्येष्ठं तु दशमं साम वेधसे प्रियमुत्तमम् ॥

एतेषां देवि साम्नां वै जाप्यं कार्यं विधानतः ॥ 7.1.17.144 ॥

ज्येष्ठसामपरं चैव द्वितीयं गदतः शृणु ॥

न च श्राव्यं द्वितीयं तु जप्तव्यं मुक्तिमिच्छता ॥ 7.1.17.145 ॥

अथ तत्रैव देवेशि लिंगं गन्धर्वसेनया ॥

स्थापितं घनवाहस्य पुत्र्या गौरीसमीपतः ॥7.1.26.1 ॥

धनुषां त्रितये तत्र स्थितं पूर्वविभागतः ॥

विमलेश्वरनामानं सर्वरोगविनाशनम् ॥ 7.1.26.2 ॥

पूजयित्वा तृतीयायां दौर्भाग्यैर्मुच्यतेऽङ्गना ॥

सर्वान्कामानवाप्नोति पुत्रपौत्रप्रतिष्ठिता ॥ 7.1.26.3 ॥

ततो वर्षशते पूर्णे समाराध्य वृषध्वजम् ॥

गांधर्वं प्राप्य देवेशि भूषितं सप्तभिः स्वरैः ॥7.1.75.9 ॥

ब्रह्मलोके स्थितः पूर्वं नारदो भगवानृषिः ॥

तत्र दृष्ट्वा महावीणां दिव्यां तंत्र्ययुतै र्युताम् ॥7.1.152.3॥

सरस्वत्या विनिर्मुक्तां ब्रह्मलोके महाप्रभाम् ॥

तेनासौ कौतुकाविष्टो वादयामास तां तदा ॥7.1.152.4 ॥

तंत्रीभ्यो वाद्यमानाभ्यो ब्राह्मणाः पतिता भुवि ॥

सप्त स्वरास्ते विख्याता मूर्च्छिताः षड्जकादयः ॥7.1.152.5॥

तान्दृष्ट्वा विस्मयाविष्टो मुक्त्वा वीणां प्रयत्नतः ॥

पप्रच्छ देवं ब्रह्माणं किमिदं कौतुकं विभो ॥7.1.152.6॥

वाद्यमानासु तन्त्रीषु पतिता ब्राह्मणा भुवि ॥

क एते ब्राह्मणा देव किं मृता इव शेरते ॥7.1.152.7 ॥

Ambika kanda:

नानाविमानमारूढाः कोटिशस्तत्र चापरे ।

भेरीशृंग मृदंङ्गैश्च पणवानकगोमुखैः ॥8.1.23.74॥

वादित्रैर्विविधैश्चैव पटहैरेकपुष्करैः ।

भेरीकर्कर सन्नादैराडम्बरकडिण्डिमैः ॥8.1.23.75॥

मड्डूकै  र्वेणुवीणाभिर्विवृषैस्तुणवैरपि ।

दर्दरै स्तलघातैश्च कच्छपै पणवैरपि ॥8.1.23.76॥

वाद्यमानैर्महायोगा आजग्मुर्देवसंसदम् ।

हंसजालेन दिव्येन पद्मयोनिः पितामहः ॥8.1.23.77॥

ततो गणा जयेत्यूचुस्ततो देवास्ततो सुराः ।

ततः सर्वाणि भूतानि ब्रह्मा शक्रस्तथैव च ॥8.1.24.62॥

ततः शंखाँश्च भेरीश्च पटहाडम्बराँस्तथा ।

वंशाँश्च पणवाँश्चैव कृकवान् गोविषाणकान् ॥8.1.24.63॥

डिण्डिमान् वेणुकाँश्चैव मर्दलाँश्चैव सर्वशः ।

अवादयन्त गणपा हर्षयन्तो मुदा युताः ॥8.1.24.64॥

प्रगीतविद्याधरसिद्धधारणं प्रनृत्तनित्यानुगताप्सरोगणम् ।

प्रहृष्टनानाविधपक्षिसेवितं प्रमत्तहारीतकुलोपनादितम् ॥8.1.30.28॥

तारं नदन्तु शिखिनः प्रहृष्टाः सर्वतोदिशम् ।

नृत्यन्तु परितश्चित्रान्दर्शयन्तः पृथग्विधान् ॥8.1.67.45॥

रसान्भावान्विलासाँश्च सर्वेप्यप्सरसां गणाः ।

प्रतिसार्या सुवीणाश्च गन्धर्वा मधुरस्वरम् ॥8.1.67.46॥

लयतालसमं गेयं गायन्तु च समन्ततः ।

आहन्यन्तां समन्ताच्च देवदुन्दुभयो भृशम् ॥8.1.67.47॥

रममाणा हसन्तश्च गायन्तो नृत्तसेविनः ।

भाण्डवाद्यानि वाद्यन्तां नृत्यन्तां दैत्ययोषितः ॥8.1.75.31॥

एवं तेषाममूच्छब्दः सुमनोज्ञः सुरद्विषाम् ।

वंशवीणास्वनोन्मिश्रः प्रलाप इव योषिताम् ॥8.1.77.43॥

अथ किखर मृदंगवेणुवीणापणवसुघोषकडिण्डिमानकानाम् ।

असुरसुरबले महान् तदानीं समभवदुग्रतरः स तूर्यनादः ॥8.1.80.52॥

ततो भेर्यश्च शंखाश्च पणवा गोविषाणका: ।

अवाद्यन्त सुराणां वै हर्षरागप्रवर्तनाः ॥8.1.90.9॥

ततः शंखाश्च भेर्यश्च पटहाडम्बरास्तथा ।

सुघोषका डिण्डिमाश्च भग्ना भेर्यश्च सर्वशः ॥8.1.93.3॥

बलद्वयेप्यवाद्यन्त शतशोथ सहस्रशः ।

अथ शक्रश्च देवेन्द्रो यमो वैश्रवणस्तथा ॥8.1.93.4॥

केतोरिव यथा व्योम्नि प्रतिकेतुरवस्थितः ।

शंखभेरीमृदङ्गैश्च मुरजैर्वेणुभिस्तथा ॥8.1.105.11॥

वाद्यमानैर्ययौ राजा हिरण्याक्षोश्मकात्पुरात् ।

अग्रतः पृष्ठतश्चैव पार्श्वयोरुभयोरपि ॥8.1.105.12॥

वंशवादित्रनिर्घोषे श्रोत्रेन्द्रियमनोहरे ।

दोलाललितविक्षेपै र्वनितासिद्धसेविते ॥8.1.114.48॥

ध्वजैर्ल्लम्बितदोलानां घण्टानां विरुताकुले ।

बल्लकीघोषबहुले नृत्तव्यापारसंकुले ॥8.1.114.49॥

मुखैर्दर्द्दरवाद्यैश्च वल्गितास्फोटिते तथा ।

क्रीडाचेष्टाविनोदानां रवैराक्रन्द(?) कन्दरे ॥8.1.114.50॥

अद्यापि तत्र ब्रह्मर्षे श्रूयते मधुरः स्वनः ।

मेखलावलयोन्मिश्रो२ वंशवीणारवोत्कटः ॥8.1.128.7॥

गायन्तीनां वराङ्गीनां नृत्यन्तीनां तथैव च ।

नित्यमप्सरसां व्यास स्तुवन्तीनां त्रिलोचनम् ॥8.1.128.8॥

तत्प्रवादितगान्धर्वं प्रनृत्ताप्सरसां गणम् ।

पश्यन्ति हृषिता देवा अशोकतरुकोत्सवम ॥8.1.162.73॥

वादयन् कच्छपीं वीणां वीणावादयतां वरः ।

नारदो नृत्यते हर्षाद् वातनुन्न इवानलः ॥8.1.162.74॥

Bibliography:

1. Tagare, G. V., & Shastri, J. L. (1997). Ancient Indian tradition & mythology The Skanda-Purāṇa; translated and annotated by G. V. Tagare (1st ed). Motilal Banarsidass.

2. Bakker, H. (2004). Origin and growth of the Purāṇic Text Corpus: With Special Reference to the Skandapurāṇa. Motilal Banarsidass Publisher.

3. Bisschop, P., & Yokochi, Y. (2018). The Skandapurāṇa Volume IV: Adhyāyas 70 – 95. Start of the Skanda and Andhaka Cycles. BRILL.

4. Rani, Sharada. 1978. Skanda-Purana : A Sanskrit Manuscript from Nepal Containing the Kāśī-Khaṇḍa. New Delhi: Sharada Rani.

5. Adriaensen, R., Hans Bakker, Harunaga Isaacson, and Yuko Yokochi. 1998. The Skandapurāṇa. Groningen, Leiden: Egbert Forsten ; Brill.

6. Staiger, B. L., & Isaacson, H. (2019). The Skanda Myth in the Skandapurāṇa A Critical Edition and Study of Adhyāyas 163 to 165 of the Skandapurāṇa [Dissertation, Staats- und Universitätsbibliothek Hamburg]. https://nbn-resolving.org/urn:nbn:de:gbv:18-96484

7. Dessigane, R., P. Z. Pattabiramin, and Jean Filliozat. 2019. La Légende De Skanda Selon Le Kandapurāṇam Tamoul Et L’iconographie. Pondichéry: Institut Français de Pondichéry.

8. The skandapurána. vol. v. adhyáyas 96 – 112. The varáha cycle and the andhaka cycle continued. (2021). Koninklijke Brill NV. July 15, 2024

9. Contributors to Wikimedia projects. (2017, September 2). स्कन्दपुराणम्. विकिस्रोतः. https://sa.wikisource.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D

10. Mann, R. D. (2012). The rise of Mahāsena the transformation of Skanda-Karttikeya in North India from the Kuṣāṇa to Gupta empires. Brill.

11. Bakker, H. (2015). The world of the skandapurāṇa : northern India in the sixth and seventh centuries. (2014). Brill. July 15, 2024.

12. Awasthi, A. B. (1983). Studies in Skanda Purāṇa 3 part III, vol. I: pilgrimage – Kedāra to Narmadā. Kailash Prakashan.

13. www.wisdomlib.org. (2023, June 21). The Skanda Purana. https://www.wisdomlib.org/hinduism/book/the-skanda-purana

14. Bisschop, P. C., & Yokochi, Y. (2018). The Skandapurāṇa: critically edition with prolegomena and English synopsis Volume 4, Adhyāyas 70-95: start of the Skanda and Andhaka cycles. Forsten.

15. Awasthi, A. B. L. (1992). Studies in Skanda Purāna / 4, Brahmanical art and iconography ([Repr.], 1. publ. 1976). Kailash Prakashan.

16. Narayana Rao, V., & Subrahmanyam, S. (2017). Text and Tradition in South India. State University of New York Press.

17. Awasthi, A. B. L. (1992). Studies in Skanda Purāṇa / 3, 2 Pilgrimage: holy spots & temples (1. publ). Kailash Prakashan.

18. Bakker, H. T., Bisschop, P. C., Yokochi, Y., Mirnig, N., & Törzsök, J. (2014). The Skandapurāṇa. Vol. II B, Adhyāyas 31-52, The Vāhana and Naraka cycles: critical edition with an introduction, & annotated English synopsis. Brill.

19. Yokochi, Y. (2013). The Skandapurāṇa. Vol. III., Adhyāyas 34.1-61, 53-69: the Vindhyavāsinī cycle. E. Forsten.

20. Bisschop, P. C., & Yokochi, Y. (2021). The Skandapurána. Vol. V. Adhyáyas 96 – 112. The Varáha cycle and the Andhaka cycle continued. Koninklijke Brill NV. https://brill.com/view/title/59532

21. Miśra, Lālamaṇi. (1973). Bhāratīya saṃgīta vādya. Bhāratīya Jñānapīṭha Prakaśana.

22. Priyamvada, A. (2009). Encyclopaedia of Indian Musical Instruments. Anmol Publications Pvt. Ltd.

23. Deva, B. C. (1987). Musical instruments of India: their history and development. Munshiram Manoharlal Publishers.

24. Bharata, Abhinavagupta, & Śāstrī, M. (1975). Natyashastra of Bharatamuni: with the commentary Abhinavabharati by Abhinava Guptacharya. Banaras Hindu University.

25. Bhuvanadeva. (2011). Aparājitapr̥cchā (br̥hacchilpasthāpatyaśāstrañca): saṃskr̥ta mūla, ‘Mohanabodhinī’ hindī vyākhyā evaṃ ślokānukramaṇikā sahita (S. Juganū & B. L. Sharma, Eds.). Parimala Pablikeśansa.

26. Dāmodara, & Vāsudeva Śāstrī, K. (1952). Saṅgīta darpaṇam. G.O.M. Libr.

27. Late Dr. Thakur Jaidev Singh. (2016). Bharatiya sangeet ka itihas. Varanasi: Vishwavidyalaya Prakashan.

28. Prajnanananda. (1973). The historical development of Indian music: a critical study ([2d new ed.]). Firma K.L. Mukhopadhyay.

29. Someśvara, & Shrigondekar, G. K. (1928). Mānasollāsa of King Bhūlokamalla Someśvara (2nd ed). Oriental Institute.

30. Rāmakr̥ṣṇakavi, M., & Bharata Muni. (1951). Bharatakośaḥ : Bharatādi praṇīta nāṭya saṅgīta śāstra granthasya pāribhāṣika padakośaḥ, pariśiṣṭa sahitaḥ. Tirumala Tirupati Devasthāna.

31. Tagore, S. M. (1912). Short notices of Hindu musical instruments (Imperial Coronation Durbar ed. (rev. and enl.)). Thacker, Spink.

32. Tarlekar, G. H., & Dharam Hinduja International Centre of Indic Research, Delhi. (1995). Vedic music and its application in rituals (1st ed). Dharam Hinduja International Centre of Indic Research: Sole distributors, Nag Publishers.

[i] स्कान्दं नाम पुराणं च ह्येकाशीतिर्निगद्यते। सहस्राणि शतं चैकमिति मर्त्येषु गद्यते।।  (Matshya Purana 53.43)

चतुर्विंशति वाराहं एकाशीतिसहस्रकम् ।  स्कान्दं शतं तथा चैकं वामनं दश कीर्तितम् ॥ (Bhagvata Purana 12.13.7)

सहेमगरुड़ञ्चैत्र्यां पदमाप्नोति वैष्णवम् । चतुरशीतिसाहस्रं स्कान्दं स्कन्देरितं महत् ।। (Agni Purana 272.17)

चतुर्विंशति साहस्रं सौकरं परमाद्भुतम्। एकाशीतिसहस्राणि स्कान्दमुक्तं सुविस्तृतम् ।। (Vayu Purana uttarardha 42.10)

[ii] स्कन्दाह्वयस्तत्र खण्डाः सप्तैव परिकल्पिताः ।। एकाशीतिसहस्रं तु स्कान्दं सर्वोघकृतंनम् ।।104.3।।

कल्पे तत्पुरुषे वृत्ताः सर्वसिद्धिविधायकाः ।। तस्य माहेश्वरश्चाथ खंडः पापप्रणाशनः ।।104.4।।

द्वितीयो वैष्णवः खंडस्तस्याख्यानानि मे शुणु ।। प्रथमं भूमिवाराहसमाख्यानं प्रकीर्तितम् ।।104.5।।

इत्येष वैष्णवः खंडो द्वितीयः परिकीर्तितः ।। अतः परं ब्रह्मखंडं मरीचे श्रृणु पुण्यदम् ।।104.48।।

अतः परं चतुर्थँ तु काशीखंडमनुत्तमम् ।। विंध्यनारदयोर्यत्र संवादः परिकीर्तितः ।।104.74।।

अतः परं त्ववंत्याख्यं श्रृणु खंड च पंचमम् ।। महाकालवनाख्यानं ब्रह्मशीर्षच्छिदा ततः ।।104.92।।

एष खंडो ह्यवंत्याख्यः श्रृण्वतां पापनाशनः ।। अतः परं नागराख्यः खंडः षष्ठोऽभिधीयते ।।104.141।।

तत्रतीर्थावासकथा द्वारकापुण्यकीर्तनम् ।। इत्येष सप्तमः प्रोक्तः खंडः प्राभासिको द्विजाः ।।104.211।। (Narada Purana purbardha)

[iii] स्कान्दमद्य प्रवक्ष्यामि पुराणं श्रुतिसारजम्‌। षड्विधं संहिताभेदैः पञ्बादात्‌खण्डमण्डितम् ।।1.63।।

आद्या सनत्कुमारोक्ता द्वितीया सूतसंहिता । तृतीया शाङ्करी प्रोक्ता चतुर्थी वैष्णवी मता ।।1.64।।

पश्चमी संहिता ब्राद्यी षष्ठी सा सौरसंहिता। तृतीया शाङ्करी या तु संहिता संप्रकीर्तिता ।।1.65।। (Halasyamahatmya)

[iv] The great singer, instrument maker and player, musicologist and writer of Brihaddeshi.

[v] Great Gandharva, son of Bramha, writer of Naradiya Siksha.

[vi] Son of Kasyapa and Pradha, best musician among the Gandharvas and writer of Tumburu-nataka.

[vii] Gandarva brothers skilled in music and brother of Tumburu and Bahu.

[viii] One of Gandharva King taught music, dancing and other art forms to Arjuna.

[ix] King of Gandharva and one of the finest musician of in Indra’s heaven.

[x] The great sage, actor-director and writer of Natyashastra.

[xi] Two Naga brothers and exponents of music, propitiated Sarasvati, got the musical knowledge and became the ear-ornaments of God Siva, a post from which they could be pouring their music into the ears of God.

[xii] Nephew of sage Narada, was in the company of Bharata when he recited the Nāṭyaveda to them, founder of Pārvata Mata of music.

[xiii] Writer of musical text Dattilam and Raga Sagara. In Skanda Purana, he is the son of Matanga.

[xiv] Son of Matanga and writer of Kohaliya Abhinaya Shastra, Sangeet Meru, Taal Lakshana, Kohala Rahashya.

[xv] Founder of Anjaneya or Hanuman mata of musical thoughts.

[xvi] Expert of musicology and writer of Ramayana.

[xvii] Writer of Markandeya Purana.

[xviii] The Mahati Vina, a classic Indian instrument attributed to the sage Narada, features a bamboo tube with 17 metal strings and 22 movable bridges. It has two half-gourds as resonators and a round stick neck supporting 4-5 melody strings and 1-2 drone strings, with 20-24 adjustable frets.

[xix] This is a one stringed Alabu type lute mentioned in different Vedic texts, Puranas and epics.

[xx] Goddess Sarasvati, gracefully holds the Kachhapi Vina, distinguished by its tortoise-shaped body.

[xxi] Ancient Vina which has seven strings is called ‘Parivadini’.

[xxii] This Vina is very famous at that time and most of the text mentioned this. It was vakra type and had nine strings and played with a spectrum.

[xxiii] One kind of bamboo flute.

[xxiv] The exact definition of Nadi is obscure, but in various Vedic and Puranic texts, it is synonymously used to refer to a flute.

[xxv] Bhankaras are sweet and melodious copper aerophones, 36 inches long and 3 inches in diameter.

[xxvi] Kahala/Rana Kahala refers to a long Datura flower shaped metallic aerophone most probably a trumpet, with a sound resembling that of a cock.

[xxvii] The Gomukha, an ancient Indian wind instrument shaped like a cow’s face, is narrow at one end and broad at the other, resembling a conch shell. Mentioned in the Natyashastra, it is known for its distinctive sound and rhythmic styles and patterns (gomukha-marga) often mixed with others like Puskaras and Alingya.

[xxviii] The Kharasrngas is an ancient Indian wind instrument, often made of metal or conch shell. It features a curved or coiled shape and produces a deep, resonant tone, used in religious rituals, processions, and classical music.

[xxix] A kind of flute made up from animal horn or metal.

[xxx] 21 inches long wooden flute with 7 playing holes.

[xxxi] Cone-shaped aerophones made from animal horns or singa, blown from the narrow end, produce loud sounds for signalling and announcements, not intended for melodic play.

[xxxii] Panchajanya is Vishnu’s conch, named after the demon Panchajanya he defeated. Vishnu seized the conch from Panchajana’s shell where he had taken refuge (Bhagavata 3.3.2).

[xxxiii] Different types of metal bell.

[xxxiv] The Jharjhari is a traditional Indian percussion instrument made of metal, featuring suspended bells that produce a jingling sound when shaken.

[xxxv] These are circular metal plates, typically made from brass, that produce a bright, resonant sound when struck with a drumstick or when two cymbals are clashed together.

[xxxvi] Common term for metal percussion instrument.

[xxxvii] Percussion instrument, often made of metal or clay, resembling a small drum. It typically has a single membrane and produces a sharp, vibrant sound when struck.

[xxxviii] Bells worn ornament on the feet

[xxxix] Anklet Bells

[xl] Large bell of Indra.

[xli] Refers to a weapon which should measure should measure eight talas.

[xlii] Pataha refers to a musical instrument, first mentioned in Natyashastra (4.253). It is one kind of membranophone like Bheri.

[xliii] The Muraja, a smaller percussion instrument than the Mardala, features an eight-finger left face and a seven-finger right face.

[xliv] A large clay-bodied military or ceremonial drums drum, beaten at one end.

[xlv] The Bheri, an ancient Indian percussion instrument, features a dual-faced and three span leather covered design made of bronze. Each face is struck differently: the right with a kona (beater) and the left by hand. The Bheri’s portrayal in ancient texts highlights its role not only as a musical instrument but also as a signalling device in military and ceremonial contexts.

[xlvi] Pot like ancient drum played with both hands.

[xlvii] Dundubhi is a kind of drum, to be sounded during the ceremony of “laying the foundation” of the playhouse.

[xlviii] It is copper drum with one large membrane bound side and played with sticks. It is famous for its heavy sound.

[xlix] Ancient Mridang like drum with 3 components or Tripushkara (Uddhak, Anaka and Alingya).

[l] One sided drum played with small sticks.

[li] An hourglass-shaped drum with membranes stretched over both ends. It features a cord with knotted ends that strike the heads when shaken, and can produce varied notes by adjusting string tension.

[lii] Medium one sided drum for signaling purposes.

[liii] Dindima, a drum named for its distinctive sound, was played at the start of battles, as noted in the Mahabharata and Natyashastra, featuring a leather facing.

[liv] The term Karkari in the Rigveda (2.43.3) likely denotes an important Vedic musical instrument, possibly a percussion or wind instrument which emitted a shrill, sharp and loud sound likes that of a clarion. As per Maitrayani Samhita, cattle branded on the ears with a mark resembling a Vina which suggest it might be a lute (karkari-karnyah) (MacDonnell and Keith).

[lv] Midanga and Muraja like medium drum instrument.

[lvi] The Panava is an early Avanaddha percussion instrument referenced in the Natyashastra and Ramayana. Measuring about 12 inches wide, it features two membrane-covered faces, with each face around 8 inches in diameter. Its narrow centre has a hollow section and strings spanning across. Played with the little and ring fingers, it produces various rhythmic patterns. Notably, performances of the Panava, accompanied by prayers, are believed to please Shiva, inspiring him to dance and enhancing its cultural significance.

[lvii] It is the meter of Gayatri class features feet of six syllables with the fourth and final syllables being long, mentioned in Natyashastra.

[lviii] A large or a double drum

[lix] A large kettle drum beaten at one end.

[lx] Earthen drum with two different sized leather side primarily folk instrument.

[lxi] It is a small drum with a cylindrical shape and a single membrane played with the fingers or palms to produce rhythmic sounds and is often used to accompany various classical and folk music genres.

[lxii] A kind of large war kettle-drum; war-time musical mode.

[lxiii] Hundukka instrument is shaped like a Damaru but is played with the help of hands.

[lxiv] A traditional Indian cylindrical drum, features a wooden body with a membrane on one or both ends. It’s played with hands or sticks in regional folk music and dance.